„Споменикoт бомба“ моментално се наоѓа во паркот пред Националната радио телевизија во центарот на Скопје, близу МКЦ , но ова не е неговата оригинална локација. Првично, овој споменик се наоѓал на денешната локација на зградата на Уставниот суд (околу 650 метри на запад по северниот брег на реката Вардар).
Токму на оваа локација работела партизанската работилница за илегално оружје и муниција за време на Втората светска војна. Оваа работилница, која била скриена во домот на локалниот скопски механичар и таен соработник на партизаните Серафим Видевски на улица Пајкова бр. 2, создала огромни количества оружје за движењето на партизанскиот отпор низ Македонија, пишува Donald Niebyl, американец, биолог кој на изложба на фотографот Jan Kempenaers прв пат се запознал со спомениците посвететени на НОБ во поранешна Југославија и оттогаш е фасциниран од нив. Niebyl има своја страница на интернет www.spomenikdatabase.org, која голем дел е посветена на овие споменици. Споменикот „Бомба“ на професор Александар Никољски исто така е дел од значајната збирка на сајтот.
Работилницата била формирана есента 1941 година, а подоцна прераснала во локален епицентар за вооружување на локалните партизани и станала симбол во Македонија за отпорот против окупаторот и не била откриена за време на целата
Куќата на Видевски, каде што се наоѓала тајната фабрика за муниција во неговиот подрум, не само што ја преживеала војната, туку опстојувала и до југословенската ера. Меѓутоа, по земјотресот во 1963 година што го погоди Скопје, започнал голем план за обнова на центарот на градот кој вклучуваше изградба на нова зграда за Стопанска банка во непосредна близина на локацијата на старата куќа на Видевски.
Како таков, надземниот дел од куќата беше срушен во раните 1970-ти кога започнаа работите на новата зграда на банката (дизајнирана од словенечката фирма Биро 71). Сепак, преку оваа градба беше зачуван и заштитен подрумот на куќата на Видевски каде што постоела фабриката за илегална муниција.
Така, кога беше отворена зградата на Стопанска банка во 1981 година, подрумот на куќата на Видевски беше отворен како музеј посветен на работилницата за илегална муниција и на движењето на партизанското востание во Скопје (официјално откриен на 28 септември). За да се совпадне со ова отворање на музејот, беше создаден нов споменик веднаш до влезот на музејот.
Овој нов споменик, создаден од скопските архитекти Александар Никољски и Владимир Пота, е скулптурно дело високо околу 6 метри, направена да личи на стилизирана граната со стап (еден од видовите на оружје произведени во оваа илегална фабрика за време на војната). Има рачка од сиров бетон и динамична глава составена од шарени светло портокалови плочки. Во основата на споменикот има мала неописна заклучена врата која влегува во структурата, навидум не оди никаде. Во интервјуто со архитектот Пота од 2020 година, тој забележува за симболиката на оваа врата (како и на споменикот во целина), велејќи:
„Направив стилизиран проект врз остатоците од ниска, незабележителна градска куќа, со оградена ограда, капија и бунар во мал двор. Домот имаше мал влез во подрумот без прозорци, како што го опишаа борците. таква, направив скромна структура со намерно нагласена врата во простор без светлина, влез во непознатото, во потрага по подобар свет.Формата претставува движење кон желбата за антифашистички отпор, бомбата, со својот експлозивната природа, сместена во отворен отвор, ја комплетира стилизираната архитектонска композиција и на тој начин ја надополнува формата со меморија“.
Исто така, покрај тоа што оваа локација била илегална работилница за муниција, таму било и местото каде што партизанското раководство на Македонија, под надзор на секретарот на регионалниот комитет Лазар Колишевски, донесол одлука да поттикне вооружено востание против силите на Оската.
Првобитно покрај овој споменик беше поставена плоча на која, преведена на англиски, пишувало: „На ова место, во септември 1941 година, Покраинскиот комитет на Комунистичката партија на Македонија за Македонија донесе одлука за кревање вооружено востание против фашистичките окупатори“. Како интересна страна, по смртта на југословенскиот претседател Јосип Броз Тито во 1980 година, Колишевски беше првиот политичар што ја презеде функцијата претседател на Претседателството на Југославија и ја извршуваше функцијата.
Во меѓувреме, важно е да се напомене дека веднаш до влезот на Музејот на работилницата за илегална муниција беше и вториот споменик посветен на работилницата, кој датира од 1961 година на уметникот Боро Крстевински .
Ова дело, кое е високо само 2 метри, е составено од релјеф во бел камен кој прикажува активна сцена на партизани кои се трудат во работилницата за производство на муниција. На врвот на релјефот е поставена рамна триаголна камена плоча на која е испишана пораката, преведена на англиски:
„На ова место (во куќата постоечка во 1941 година) беа произведени нагазни мини, „пеколни машини“, бомби и други воени материјали во текот на август, септември и октомври. 1941 година за потребите на Партизанската организација на Скопје и скопската прва партизанска дивизија“.
Споменикот, иако е во лоша состојба, сè уште стои на првобитната локација до ден-денес.
Споменикот „Бомба“ стоеше покрај реката Вардар до Музејот на илегална муниција работилница долги години до почетокот на 2010-та, кога развојниот проект Скопје 2014 побара изградба на нов Уставен суд, токму на истата локација.
Како таква, таа потоа беше преместена на нејзината сегашна локација во паркот пред зградата на Националната радио телевизија.
Споменикот нема знаци, плакети, натписи или интерпретативни информации што го придружуваат, што го оневозможува секој што ќе налета на овој споменик да има идеја што е тоа или што го одбележува.
Во меѓувреме, Музејот за илегална работилница за муниција, кој беше затворен на почетокот на 2000-тите, конечно беше повторно отворен за јавноста во 2018 година.
Подготвил: Соња Танеска
